Krautrock: Een schets

Tekst: Christopher Cusack
Eindredactie: Christopher Cusack en Peter Van Haerenborgh

Het mag geen verrassing heten dat mensen die hun liefde voor progressieve rock betuigen doorgaans bovengemiddeld geïnteresseerd zijn in definities. Bij alle specials die Progwereld door de jaren heen gepubliceerd heeft zijn er dan ook talloze discussies gevoerd over de definitie van het genre prog en alle al dan niet verwante stromingen. Want wat is progressieve rock? Wat hebben subgenres als progmetal en symfonische rock met elkaar te maken? Djent en zeuhl? Neoprog en avantprog? Wat is de relatie tussen Arena en Aksak Maboul? En wat is krautrock nu eigenlijk?

Die laatste vraag staat centraal bij deze special. Hoewel de meeste lezers direct een beeld zullen hebben bij krautrock en de bekendste namen zullen kunnen opdreunen — te beginnen, uiteraard, met Kraftwerk en Tangerine Dream — is dit zonder meer een van de meest problematische labels binnen de progmuziek. Niet alleen hebben de bands die als ‘krautrock’ gecategoriseerd worden veelal weinig stilistische overeenkomsten, maar de term is in de vroege jaren zeventig door de Britse muziekpers verzonnen om makkelijk te kunnen verwijzen naar een grote groep West-Duitse muzikanten en groepen. De term was aanvankelijk enigszins humoristisch bedoeld en is afgeleid van een gangbare beledigende term voor Duitsers, “krauts” (“moffen”), en is absoluut niet een benaming die deze bands zelf zouden hebben voorgesteld.

De term is bovendien niet bijzonder bruikbaar omdat zij suggereert dat deze bands op de een of andere manier gekenmerkt worden door hun nationale identiteit. Hoewel deze groepen het product zijn van de naoorlogse West-Duitse cultuur en de invloed die de recente geschiedenis daarop had uitgeoefend, spreekt er uit de muziek zelden bewust een expliciet Duits karakter. Sommige bands, zoals Kraftwerk, speelden met bepaalde stereotyperingen, maar de band Can, bijvoorbeeld, die gezien wordt als een van de grondleggers van het genre, had Amerikaanse en Japanse frontmannen en bracht nummers uit die gezongen waren in een grotendeels geïmproviseerde fantasievariant van het Engels.

Ondanks deze bezwaren is de term krautrock buiten Duitsland toch uitgegroeid tot een veelgebruikt label en als zodanig gebruiken wij van Progwereld het ook om een special aan op te hangen. Maar wat verstaan wij er dan precies onder?

Er zijn de afgelopen paar jaar meerdere boeken verschenen over de geschiedenis en maatschappelijke achtergrond van wat wij krautrock noemen. In zijn boek “Krautrock: German Music in the Seventies” uit 2016 vat de Duits-Amerikaanse muziekwetenschapper Ulrich Adelt het idee als volgt samen:

In het algemeen wordt krautrock gebruikt als een alomvattende term voor de muziek van verschillende witte West-Duitse rockgroepen uit de jaren zeventig die invloeden uit de Afrikaans-Amerikaanse en Anglo-Amerikaanse muziek combineerden met de experimentele en elektronische muziek van Europese componisten. Veel krautrockbands zijn ontstaan uit de tegencultuur van West-Duitse studenten en verbonden links-politiek activisme met experimentele rockmuziek en, later, elektronica. Er zijn geen concrete jaartallen te noemen voor krautrock, en hoewel de hoogtijdagen ongeveer van 1968 tot 1974 duurden, zou beweerd kunnen worden dat de stroming tot diep in de jaren tachtig standhield. (1-2, mijn vertaling)

Uit deze korte beschrijving blijkt al sterk hoe divers de krautrock als stroming eigenlijk is en hoe moeilijk het dus is om algemene eigenschappen te benoemen die ook daadwerkelijk een idee geven van hoe de muziek klinkt.

Binnen deze special richten wij ons vooral op groepen en artiesten uit de late jaren zestig en de eerste helft van de jaren zeventig. Na deze jaren werd de term krautrock steeds algemener gebruikt voor progressieve en psychedelische rock uit Duitsland. Vaak ontbreekt bij deze muziek de verbindende factoren die de eerste generatie krautrockbands kenmerken, hoe divers ze qua stijl ook zijn. De krautrock is namelijk overwegend ontstaan uit de tegenculturele bewegingen in grote Duitse steden zoals Düsseldorf, Keulen, München en Berlijn. Net als de leden van de internationale Rock in Opposition-beweging, gebruikten bands als Can, Neu!, Faust en Kraftwerk muziek als protest tegen het consumerisme en conformisme dat in hun ogen de naoorlogse economische en maatschappelijke groei typeerde.

Wat de artiesten die wij hier bespreken echter wel allemaal kenmerkt is dat ze, in brede zin, een experimentele inslag hadden. Veel van de eerste generatie krautrockbands is sterk beïnvloed door de experimenten met elektronische muziek van avant-gardistische componisten als Karlheinz Stockhausen, die zelfs twee latere leden van Can als student had gehad. Daarnaast speelde de ontwikkeling van nieuwe soorten synthesizers een grote rol. Vooral Kraftwerk en Tangerine Dream maakten naam met hun experimenten met dergelijke instrumenten. Ook werden veel bands geïnspireerd door de psychedelische rock en spacerock die met name in het Verenigd Koninkrijk in opkomst was. Vooral door de spacerockinvloed worden bands als Can, Faust en Neu! ook wel beschreven als “kosmische Musik”,  of in het kort “kosmische”.

Naast de synthesizermuziek van Kraftwerk en Tangerine Dream associëren veel mensen krautrock ook met de zogenaamde Motorik-beat, een haast mechanische en zeer stuwende vierkwartsmaat. Deze beat is gepopulariseerd door Can-drummer Jaki Liebezeit, zoals op het nummer Vitamin C van het album “Ege Bamyası”, en ook de drummer van Neu!, Klaus Dinger, stond bekend om zijn gebruik ervan. Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk Autobahn van Kraftwerk, waar de drijvende beat de ervaring moet oproepen van een lange rit op de snelweg. Voor veel muzikanten was het pompende, industriële karakter van Motorik een ironische weergave van hoe het nastreven van continue economische en industriële groei ten koste gaat van het individu, en de maatschappij tot een winstgerichte machine reduceert.

Hoewel de krautrock nooit daadwerkelijk een samenhangend genre is geweest, hebben de bekendste bands een enorme invloed gehad op de ontwikkeling van de westerse pop- en rockmuziek. Al in de jaren zeventig liet David Bowie zich op zijn Berlijn-trilogie — ook te vinden in deze special — beïnvloeden door West-Duitse bands. Giorgio Moroder bracht met zijn muziek bepaalde aspecten van de krautrock naar de mainstream, bijvoorbeeld in zijn samenwerking met “Queen of Disco” Donna Summer. In bredere zin hebben de experimenten met ritme en elektronische synthesizers van bands als Kraftwerk en Can diep ingewerkt op de muziek van de jaren zeventig en tachtig, van disco tot postpunk, van hiphop tot new wave, van ambient tot postrock.

Maar hoewel het dus moeilijk is om de invloed van deze generatie West-Duitse artiesten te overschatten, zijn veel mensen niet per se bekend met het werk van de pioniers zelf. Met deze special willen wij terugkeren naar de bron en band voor band, album voor album onderzoeken wat deze periode in de West-Duitse muziekgeschiedenis kenmerkte, en wat nu toch de grote aantrekkingskracht was van deze vreemde en vaak haast ondoordringbare muziek.

We wensen je veel leesplezier en mooie (her)ontdekkingen!

Literatuur
Ulrich Adelt, Krautrock: German Music in the Seventies. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2016.

Recensies gepubliceerd in deel I:
Can – Tago Mago
Faust – Faust
Kraftwerk – Kraftwerk
Popol Vuh – In den Gärten Pharaohs
Tangerine Dream – The Virgin Years
Cluster – Cluster II
Neu! – Neu!

Recensies gepubliceerd in deel II:
Amon Düül II – Phallus Dei
Ash Ra Tempel _ Ash Ra Tempel
David Bowie – Low
Faust – Faust IV
Guru Guru – Kanguru
Hölderlin – Hölderlins Traum
Kraftwerk – Kraftwerk 2
NEU! – NEU! 2

Recensies gepubliceerd in deel III:
Can – Ege Bamyas
Cluster – Cluster
David Bowie – “Heroes”
Grobschnitt – Solar Music Live
Kraftwerk – Ralf and Florian

Recensie gepubliceerd in deel IV:
Popol Vuh – Hosianna Mantra
Xhul – Motherfuckers GMBH & Co KG
Neu! – Neu! ’75
La Düsseldorf – La Düsseldorf
Can – Future Days
Amon Düül II – Tanz Der Lemminge
Klaus Schulze – Shadowlands